Zazpi urteren ostean nobelagintzara itzuli da Itxaro Borda (Baiona, 1959) Susmaezinak eleberriarekin. 80ko hamarkadan girotuta, euskal gatazkaren bi aldeko protagonistak erakutsi nahi izan ditu idazleak haien azalean sartuta.
Ausardia nabarmendu du Alberdania argitaletxeko Jorge Gimenez editoreak, Itxaro Bordaren literatura-ezaugarri nagusiak azaltzerako orduan: “Bere ausardia intimoa da, barrutik barrurako sortua, ez desafiozkoa, askatasuna arnas betean barneratzen duen idazlea da. Askatasunerako du ausardia, libreki pentsatzeko, libre nabigatzeko literaturaren ur ez beti lasaietan”.
Plazaratu berri duen Susmaezinak eleberrian “errealitatea ageri zaigu begien aurrean”, adierazi du editoreak, “ez gutariko bakoitzak errealitatea geure buruari azaltzen –eta, nahitaez, mozorrotzen– diogun bezala, baizik eta errealitateak bere buruaz argiro mintzatzeko darabilen hizkera gordinean, hainbestetan itsugarrian, hainbestetan mingarrian”.
Nobelako pertsonaiak ETAko komando bateko kideak dira, denak Iparraldekoak, eta, azkenean, mugaren bi aldeetako poliziek atxilotzen dituztenak. Lau protagonista hauek ez dira, baina, eleberri honetako protagonista bakarrak, hauekin batera komandoaren ekintzek eragindako biktimak ere badira. “Mende erdi batez gure herria larrutu duen biolentziaren txanpon beraren bi aldeak dira orrialde hauetan, soa eta pentsamendua euskaldunon ikusteko eraz harago luzatzeko moduan”, azaldu du idazleak. “Agian, euskaraz, gauza berria izan daiteke biktima horien, gutarrak ez diren biktima horien bizipenak jasotzea. Beharbada lehen aldikoz irakurriko dira espainiar jeneral batek atentatu batean dituen bizipenak”. Bere ustez, guzti horrek osotasun bat ematen dio kontakizunari.
Fikzioa da, erabat, eleberriak jasotzen duena, nahiz eta antzeko gertakariak prentsak jasotzen zituen, laurogeiko hamarkadan batez ere. Fikzioaren eraikuntzaz, “ez dut estilo jokorik eraman nahi izan, eta idazkera, batzuetan kontaketa hotza eta zakarra dela ondoriozta dezake irakurleak”, adierazi du egileak.
Zaila den gai bati heltzerako orduan erabili duen idazkeraz, “oinarrizkoa” dela dio Bordak, epopeiaren doinutik urrun. “Mitifikatzeko edo mitorik sortzeko gogorik ez dut ukan liburu honetan”. Liburua idazteko sakoneko motibazioaz, eta erabili duen optikaz, ere mintzatu da idazlea: “Euskal Historia garaikideko gertakizunak nobela bidez baliatzeko eta birziklatzeko, amerikarrek beren telesailetan nik baino hobe egiten dutena, helburua nuen, berehala, zein aldekoa den ahantzia duen idazle ‘anbiguo’ bat bezala, batera ETAko ekintzaile baten larruan eta atentatu batean larriki zaurituriko guardia zibil baten larruan jarriz, erakutsiz denbora berean, ‘ETAren santuarioa’ deitzen zuten Iparraldean, abertzaleen munduan nola burbuila zen, nola iragan ziren belaunaldi osoak biolentzia politikoa”.
Amaitzeko, Bordak azaldu du “muga bat erdian daukan lurreko edozein herrialdetan” kokatzen ahal zela nobela hau, bere ustez “bortitza eta bortitzaren ondorioak berdinak direlako denetan”.